Spór dysponenta grobu z uprawnionym do pochówku

Należy odróżnić prawo do grobu, które choć nie posiada swojej ustawowej definicji może być określane jako uprawnienia osobiste związane z grobem, od prawa do dysponowania grobem, które stanowi ogół uprawnień o charakterze majątkowym.

Kwestie związane z prawami do pochówku reguluje głównie ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U.2023.887 t.j.z dnia 2023.05.10), która obowiązuje od ponad 60 lat i w związku z tym niestety nie odpowiada dzisiejszym realiom. Z uwagi na fakt, iż przepisy tej ustawy nie rozstrzygają wątpliwości dotyczących „posiadania” grobu oraz prawa do grobu istnieje sporo orzeczeń sądów w tym zakresie. Świadczy to o tym, że pomiędzy osobami roszczącymi sobie prawa do miejsca na cmentarzu często rodzą się konflikty.

Natomiast w zakresie zawierania umowy o umiejscowienie grobowca oraz prawa do pochówku można odwołać się do przepisów Kodeksu cywilnego oraz wewnętrznych przepisów danego cmentarza, a więc do regulaminów. Najogólniej ujmując „Prawo do grobu” posiada osoba, która podpisała z zarządcą cmentarza umowę o umiejscowienie pochówku. Pomijając przepisy ogólne Kodeksu cywilnego (K.c.), wiele kwestii jest zawartych w uregulowaniach znajdujących się w regulaminie danego cmentarza.

Z uwagi na powyższe, osoba, która jest stroną umowy o umiejscowienie pochówku, w pierwszej kolejności decyduje o tym, kto może być pochowany w danym grobowcu. Niestety po śmierci uprawnionego, wyżej wskazane uprawnienie traci swój charakter majątkowy, pozostaje jedynie charakter osobisty (wyrok Sądu Najwyższego z 13 lutego 1979 r., sygn. I CR 25/79, Opublikowano: OSNC 1979/10/195).

Czym zatem dokładnie jest prawo do grobu, a czym prawo do dysponowania grobem?

Niestety na chwile obecną określenie „prawo do grobu” nie posiada swojej definicji ustawowej. W rzeczywistości to pojęcie obejmuje różne uprawnienia o całkowicie odmiennym charakterze, a mianowicie mające charakter majątkowy lub niemajątkowy Najczęściej wskazuje się iż „prawo do grobu” stanowi szereg uprawnień majątkowych i osobistych, w skład których wchodzą m.in. prawo do pochówku, które jest uprawnieniem jedynie majątkowym, a także prawo do uczczenia pamięci osoby zmarłej, co stanowi już wyłącznie prawo osobiste.

W orzecznictwie przyjmuje się, że pod pojęciem potocznie rozumianego „prawa do grobu” kryje się wiązka uprawnień o charakterze:

• majątkowym – są to prawa dziedziczne i zbywalne,
• osobistym – są to prawa niedziedziczne i niezbywalne.

Prawo do grobu jest zarówno uprawnieniem majątkowym, jak i prawem osobistym. Podkreślić także należy, iż posiadanie uprawnienia o charakterze osobistym jest niezależne od posiadania uprawnienia o charakterze majątkowym. Możliwa jest więc sytuacja, że osoba najbliższa będzie posiadała jedynie uprawnienie do kultu osoby zmarłej, bez posiadania prawa o charakterze majątkowym.

Należy podkreślić, iż przysługujące osobie bliskiej prawo do grobu nie wygasa wskutek nie uiszczenia opłat za grób ziemny ani wskutek tego, że inna osoba uzyskała zgodę zarządu cmentarza na pochowanie w wolnym miejscu innego zmarłego.

Warto zapamiętać, że „Prawo do grobu” nie podlega dziedziczeniu tzn. nie wchodzi w skład masy spadkowej, gdyż po śmierci osoby uprawnionej, prawo do grobu traktowane jest jako uprawnienie o charakterze wyłącznie osobistym. Zgodnie z art. 922 § 1 Kodeksu cywilnego – dziedziczeniu podlegają jedynie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, które z chwilą jego śmierci przechodzą na spadkobierców. Nie należą natomiast do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą oraz prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na konkretnie oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

„Dysponent grobu” to pojęcie które również nie ma definicji ustawowej, więc należy w tym wypadku odwołać się do orzecznictwa.

Pojęcie „dysponowania grobem” obejmuje ogół uprawnień w szczególności o charakterze majątkowym, wywodzących się z okoliczności ufundowania grobu, decyzji o jego rodzaju i formie. Najbardziej jednak kluczowa może okazać się kompetencja do pozostawania w stosunku prawnym z podmiotem sprawującym zarząd cmentarza, na którym grób jest położony, w celu wykonywania szeroko rozumianego zarządu nad nim. Po zajęciu grobu przez zwłoki przynajmniej jednej osoby różnorodzajowe, majątkowe i niemajątkowe uprawnienia wzajemnie się przenikają i uzupełniają tym nie mniej w indywidualnych przypadkach właściwa ocena roszczeń ochronnych osób ubiegających się o ich potwierdzenie na drodze sądowej wymaga ich wyraźnego rozdzielenia, po to by chroniąc sferę prawną jednego podmiotu, nie umniejszyć praw słusznie chronionych drugiego ze współuprawnionych, w warunkach gdy wzajemny zakres tych praw do tego samego miejsca pochowania jest istotnie różny i może być nawzajem zróżnicowany (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 marca 2019 r., sygn. I ACa 483/18, LEX nr 2747684 )

Ponadto „Prawo do dysponowania grobem” obejmuje taką część uprawnień niemajątkowych, które bezsprzecznie przysługują, np. uprawnienie do odwiedzania grobu, palenia zniczy i składania kwiatów, załatwiania spraw z zarządem cmentarza w zakresie pochowanych tam członków rodziny, ochronie przed naruszeniami. Nie sposób jednak przyjąć, by wszystkim miało przysługiwać prawo do decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych.

Po śmierci osoby uprawnionej grób winien posiadać tzw. opiekuna grobu, a więc wspomnianego już „dysponenta”. Regulaminy obowiązujące na poszczególnych cmentarzach wymagają, aby wszystkie osoby uprawnione do grobu wyznaczyły jego opiekuna. Opiekunem grobu powinna być jedna osoba. Staje się ona wówczas dysponentem grobu i obowiązana jest realizować następujące obowiązki:

• załatwiać wszystkie sprawy związane z grobem;
• utrzymywać grób w należytym stanie;
• dbać o czystość i porządek w obrębie grobu;
• respektować prawo osób najbliższych do oddawania czci osobom zmarłym i prawo do zachowania pamięci.

Po dokonaniu pochówku w danym grobowcu nie może być on ponownie wykorzystany przez najbliższe 20 lat. Wyjątek wprowadza art. 7 ust. 3 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, który stanowi, iż okresu przedłużania uprawnienia o 20 lat nie stosuje się do chowania zwłok w grobach murowanych przeznaczonych do pomieszczenia zwłok więcej niż jednej osoby, a także do chowania urn zawierających szczątki ludzkie powstałe w wyniku spopielenia zwłok.

Po wspominanym okresie dysponent grobu może przedłużyć umowę z zarządcą cmentarza o kolejne 20 lat – uiszczając przy tym stosowną opłatę.

Mając na uwadze powyższe często dochodzi do sporów na tle prawa do rozporządzania grobem. Z pomocą przychodzi wówczas art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, który stanowi, iż prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie: małżonkowi, krewnym zstępnym, krewnym wstępnym, krewnym bocznym do 4 stopnia pokrewieństwa oraz powinowatym w linii prostej do 1 stopnia. Tak więc prawo do pochowania w konkretnie wskazanym grobowcu przysługuje w zastępstwie osoby będącej stroną umowy z zarządcą cmentarza najbliższym krewnym tej osoby wymienionym wyżej.

Artykuł 10 ust. 1 ustawy z 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych nie jest jednak źródłem powstania na rzecz kogokolwiek prawa do grobu, określając jedynie osoby, którym przysługuje prawo do pochowania w nim.

Jeżeli osoby bliskie nie mogą dojść do porozumienia, sprawa może zostać rozpatrzona przez sąd. W sytuacji gdy spór będzie dotyczył ustalenia sposobu korzystania z rzeczy wspólnej do orzekania właściwy będzie tryb postępowania nieprocesowego, analogicznie jak do spraw o uregulowanie między współwłaścicielami stosunków związanych z korzystaniem z rzeczy wspólnej.

Gdy chodzi o prawo materialne, to będą miały odpowiednie zastosowanie w drodze analogii przepisy Kodeksu cywilnego o współwłasności rzeczy w częściach ułamkowych, a w szczególności odnoszące się do zarządzania rzeczą wspólną w granicach czynności zwykłego zarządu (art. 200 – 204 K.c.) i przekraczających te granice (art. 199 K.c.)

Może się jednak okazać, że sąd uzna, iż w danej sytuacji nie znajdują zastosowania przepisy o współwłasności, ponieważ spór ma charakter wyłącznie w zakresie praw osobistych, a nie ma praw związanych z rzeczą wspólną. W takim przypadku pozostaje złożenie do sądu pozwu o ochronę dóbr osobistych, gdy np. członek rodziny nie wyrazi zgody na pochowanie określonej osoby we wspólnym grobie, gdyż działanie takie narusza prawo osobiste do miejsca na cmentarzu i spoczywania razem z bliskimi.

Sąd Najwyższy wskazał, iż kolizja uprawnień do pochówku osób wymienionych w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych i osób bliskich osoby zmarłej może być rozpatrywana jedynie w oparciu o przepisy w zakresie dóbr osobistych – takim dobrem jest właśnie uprawnienie do pochówku. Sąd, rozstrzygając spór w tym zakresie, powinien wziąć pod uwagę m.in. intensywność więzi osób uprawnionych, a także wolę osoby zmarłej. Zatem nie istnieje pierwszeństwo w pochówku określone w art. 10 powyższej ustawy, a badany jest przede wszystkim całokształt okoliczności (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2019 r., sygn. I CSK 779/18, LEX nr 2683373).

W przypadku sporu – zarówno o charakterze majątkowym, jak i osobistym, sprawę należy skierować do sądu. Należy jednak rozróżnić prawo, które jest przedmiotem sporu, albowiem tryb postępowania jest w tych przypadkach zupełnie inny.